ئەرستو

ئەرستو ل سالا ٣٨٥ب.ز ژدایکبوویە ل گوندەکێ بچووک ل ستاگیرا یونانێ ، هزرمەندەکێ بلیمەت بوو کو کارتێکرنەکا بەردەوام هێلات سەر هزرا روژئاڤای . کاڕیگەرییا وی درێژبوو لسەر بوارێن وەکی فەلسەفێ ، بایولوجی ، لوجیک ، رەوشت کو بوویە کەسایەتییا سەرەکی د هزرا یونانیا کەڤندا .

ئەرستو ژدایکبوویە ناڤ خێزانەکا هێژا و مەزن دا ، میرات وەرگر وەکو دەستهەلات و سمعەت و تێهنیاتی بۆ زانستی . بابێ وی ، نیکوماخۆس ، نۆژدارێ پاشایی ، نە بەس میراتەکێ مەزن دایێ بەلکو مایتێکرنا ئەرستوی ژی بلندکر . ل ژیێ هەڤدەسالیێ ، ئەرستو دویڤ چوویە ، هەچکو بابەلیسکەکا هزری وی پالددەت ، بو گەشتەکێ ل ئەسینا ، ئەردێ پیرۆز کو فەیلەسوفێ مەزن ئەفلاتونی ئەکادیمییا گەنگەشێن فەلسەفی برێڤەدبر .

پشتی بیست سالێن فێربوونێ بەردەستێ ئەفلاتونی ، ئەرستوی گەلەک رێزگرتنا شیرەتکارێ خۆ یێ فەلسەفێ دکر و ژێ مایە حێبەتی . هەر چەوابیت ، حەزەکا مەزن مەزن بوو دناڤ هزرێن ئەرستوی دا بوویە ئەگەر بوچونێن جودا هەبن ژ ئەفلاتونی .

پشتی ئەفلاتونی ، ئەرستوی دەست ب گەشتەیەکا لێگەریانێ کرییە ، ل سالا ٣٣٥ ب.ز ، لایسیوم ل ئەسینا دامەزراند ، سەنتەرێ فێربوونێ و رۆناکبیریێ کو بوویە هەڤرامان دگەل کاروانێ وی یێ هزری . برێکا لایسیوم ئەرستو ناسناڤێ بابێ فەلسەفا روژئاڤا دەستخۆڤە دئێخیت .

ئەرستو گەلەکێ زیرەک بوو بو گەلەک بوارێن خواندنێ ، د زانستێن سروشتی دا ، یێ سەرکەفتی بوو د بایولوجیێ دا و زانستێ گیانەوەرا و زانستێ رووەکان . پولینکرنا وی یا هویری بو رووەکان و گیانەوەران چاڤدێرییا وی یا حەماس و مەرەق دیارکر ، دانانا بنەمایێ خواندنێن پاشەروژێ یێن بایولوجیێ .

د فەلسەفێدا ، ئەرستوی سیستەمێ لوژیکێ پیشئێخست دبێژنێ دەرئەنجامێ لوژیکی (syllogism) کو بوویە پارچا سەرەکیا شێوێ بیرکرنێ یێ ژبەر برینێ (deductive) . لێگەریانا وی بۆ فەلسەفا رەوشتی ، بەرخوکرنا بنەمایێن رەوشتێن چاک ، پشتراسدکەت کو چاکیێن رەوشتی سەرەکی و بنچینەنە بو ژیانەکا سەرکەفتی و دلخوشکەر .

دانپیدان و قەدرگرتنا ئەرستوی چێدبیت نە دناڤ ناسناڤێن فەرمیدا بن ، بەلێ هزرێن وی وەکی دەنگەکێ نزمێ دگەل وزێ دناڤ یونانا کەڤندا بی . هەر چەندە بێی روومەتا سەردەم ژی ، کاریگەریا ئەرستوی بریسقی ب رەنگاورەنگ ، وێنەکێشانا گرۆپەکێ ژ قوتابیان و لایەنگران . ژیانا ئەرستوی وەکی چیروکەکا زانینخازی ، مەرەق بین و پابەندبین بی . خەلکێ ، هەڤالێن وی هەروو ، پیاسەکرن و گەنگەشەکرن ل ناف لایسوم ، دەمەک کو ناهێتە ژبیرکرن ژ گەنگەشێن هزری . ئێک ژ قوتابیێن وی یێن ناڤ و دەنگ ئەسکەندەرێ مەزن بوو ، کو ژ بابەتێن ئەکادیمی بوری و بۆ کەسایەتیەکا گرنک د مێژوویێ دا . ئەرستوی هەڤژینی پێکئینایە دگەل پیسیاس و کچەک ژی هەبوو بناڤێ پیسیاس . سەرەرای خێزانا وی ، بەلێ حەز و پابەندبوونا وی بۆ دویفچوونا زانینێ مایە ب هێز . وی پەرتووک نڤیسینە دەربارەی گەلەک بابەتێن جودا . بەرێخوەدانەک بو بەرێ ، کاریگەرییا زیرەکیا ئەرستوی وەکی رویبارەکی بەردەوامە درژیت ناڤ دەمیدا ، هێزەکا مەزن کارتێکرنی ل فەلسەفێ ، زانستی و رەوشتی . تەئکیدکرنا وی بو تێبینیکرنێ ، پولینکرنێ و هزرا لوژیکی بوویە ڕێپێشاندان بو پسپورێن پاشەروژێ ، کارتێکرن ل جیلان . هزرێن ئەرستوی ، وەکی کومەکا گەلەکا مەزنا هزرا ، ژ سنوورێن دەمی و کەلتوری بورین . کارتێکرنا وی لسەر فەلسەفا روژئاڤای و مەنهەجێ زانستی کەپسبیە ب کویری د زانینا مرۆڤیدا . ئەرستوو ، کەسایەتیاکا بەردەوام ، بەردەوامبوو بو ئیلهاما پسپوران و هزرمەندان وەکو هەساروکەکا گەش ، رێبەرکرنا وان بو دویڤچوونا راستیێ و ژیریێ .